تحلیل روایات فضیلت سوره توحید در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی (به زودی)

فضیلت سوره توحید

در حدیثى از پیغمبر اکرم9 نقل شده است، که فرمود:

أَ یعْجِزُ أَحَدُکُمْ‌ أَنْ‌ یَقْرَأَ ثُلُثَ‌ الْقُرْآنِ‌ فِی‌ لَیلِهِ فَلَمَّا رَأَى أَنَّهُ قَدْ شَقَّ عَلَیهِمْ قَالَ: مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ * اللَّهُ الصَّمَدُ فِی لَیلِهِ فَقَدْ قَرَأَ فِی لَیلَتِئِذٍ ثُلُثَ الْقُرْآنِ‌ ؛^[1]  آیا کسى از شما عاجز است از این‌که یک سوم قرآن را در یک شب بخواند؟! چون دید که این کار بر آنان دشوار است، فرمود: هر کس در شب سورۀ اخلاص را بخواند در آن شب یک سوم قرآن را خوانده است.»

در روایت دیگرى از امام صادق7 آمده است:

أَنَّ النَّبِی9 صَلَّى‌ عَلَى‌ سَعْدِ بْنِ‌ مُعَاذٍ فَقَالَ: لَقَدْ وَافَى مِنَ الْمَلَائِکةِ سَبْعُونَ أَلْفاً وَ فِیهِمْ جَبْرَئِیلُ7 یصَلُّونَ عَلَیهِ فَقُلْتُ لَهُ: یا جَبْرَئِیلُ! بِمَا یسْتَحِقُّ صَلَاتَکمْ عَلَیهِ، فَقَالَ: بِقِرَاءَتِهِ‌ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ رَاکباً وَ مَاشِیاً وَ ذَاهِباً وَ جَائِیاً؛^[2] هنگامى که رسول خدا9 بر جنازۀ سعد بن معاذ نماز گزارد، فرمود: هفتاد هزار ملک که در میان آن‌ها جبرئیل نیز بود، بر جنازۀ او نماز گزاردند! من از جبرئیل پرسیدم: او به خاطر کدام عمل مستحق نماز گزاردن شما شد؟ گفت: به خاطر تلاوت "قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ" در حال نشسته و ایستاده، سواره و پیاده، و رفت و آمد.»

و در حدیث دیگرى از امام صادق7 مى‌خوانیم:

مَنْ مَضَى بِهِ یوْمٌ وَاحِدٌ فَصَلَّى فِیهِ بِخَمْسِ صَلَوَاتٍ وَ لَمْ یقْرَأْ فِیهَا بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، قِیلَ لَهُ: یا عَبْدَ اللَّهِ! لَسْتَ‌ مِنَ‌ الْمُصَلِّینَ‌؛^[3] کسى که یک روز و شب بر او بگذرد و نمازهاى پنجگانه را بی‌خواندن "قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ" بگزارد به  او گفته مى‌شود: اى بندۀ خدا! تو از نماز گزاران نیستى!».

در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم9 آمده است، که فرمود:

مَنْ کانَ یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ فَلَا یدَعْ‌ أَنْ‌ یقْرَأَ فِی‌ دُبُرِ الْفَرِیضَةِ بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، فَإِنَّهُ مَنْ قَرَأَهَا جَمَعَ اللَّهُ لَهُ خَیرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ لِوَالِدَیهِ وَ مَا وَلَدَ؛^[4] کسى که ایمان به خدا و روز قیامت دارد خواندن سورۀ "قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ" را بعد از هر نماز ترک نکند، چرا که هر کس آن را بخواند خداوند خیر دنیا و آخرت را براى او جمع مى‌کند و خودش و پدر و مادر و فرزندانش را مى‌آمرزد.»

از روایت دیگرى استفاده مى‌شود که خواندن این سوره هنگام ورود به خانه، روزى را فراوان مى‌کند و فقر را دور مى‌سازد.^[5]

اینکه روایات فضیلت، سورۀ توحید را برابر یک سوم قرآن دانسته‌اند، از آن‌جا ناشی می­شود که توحید ذات، صفات، و افعال خدا و دفع هر گونه پیرایه از او، بخش بسیار مهمی از معارف قرآن است؛ به گونه­ای که توحید، حداقل حجمی برابر با یک سوم مطالب این کتاب آسمانی را به خود اختصاص می­دهد.

این‌که تکرار و تداوم تلاوت سورۀ توحید از سوی سعد بن معاذ باعث می­شود تا در نماز بر جنازۀ او هفتاد هزار فرشته و از جمله جبرئیل حضور پیدا کنند، نشان از نقش تربیتی تلاوت مستمر این سوره در نورانی شدن و ارتقای مقام معنوی افراد تلاوت کننده دارد. توحید، کانون و نقطۀ اصلی نورانی شدن دل­هاست، و تلاوت مستمر سورۀ توحید در نورانی شدن انسان­ها به این نور عظیم مؤثر است. به عبارت دقیق تر معرفت درست خدای متعال، ریشه اصلاح معارف و اعتقادات دیگر چون رسالت، قرآن، معاد، فرشتگان، و غیر اینهاست. چنانکه درستی این معرفت، بر عبادات و حتی بر روابط میان انسان و پروردگار و احکام عملی نقش مؤثری خواهد داشت.

ترک تلاوت این سوره نیز نشان از بی­ اعتنایی به اصل توحید است. کسانی که به اصل توحید حضرت حق، و اخلاص در آن نرسند، قادر نیستند در مقام اظهار بندگی و تجدید میثاق، که در نماز تجلی می­یابد، حق بندگی را به جا آورند؛ ازاین‌رو روایات فوق، این گروه را کسانی می­داند که در صف نمازگزاران داخل نشده­اند.

با توحید ناب است که زندگی رنگ و سبک نورانی و ایمانی می­گیرد و برکات و عنایات و رحمت­های الهی شامل حال فرد، فرزندان و وابستگانش می­شود. در سورۀ مریم، آیات 49 و 50، آن­گاه که از عنایات خدای متعال به ابراهیم7 سخن می­گوید، عطای فرزندان و ذریه­ای پاک مثل اسحاق و یعقوب8را مصداق رحمت مخصوص خدا به ابراهیم7 شمرده است.

بنابراین، چنان‌که نور توحید ناب، که ریشۀ همۀ برکات است، با خواندن سورۀ توحید در مکان‌ها تأثیر می‌گذارد، و برای آن‌جا و اهالی آن برکت به ارمغان می­آورد.

نکتۀ مهم

همان‌گونه که تاکنون ملاحظه شد، روایات فضیلت در سوره‌های کوچک قرآن (مفصّلات) که به‌طور غالب در آغاز نزول قرآن فرو آمده­اند، از برابری این سوره­ها با یک چهارم یا نصف یا یک سوم قرآن سخن می‌گویند. این روایات گویای این حقیقت هستند که غالباً پیام­های اصلی قرآن، ابتدا در قالب سوره­های کوچک و به اجمال بیان، و پس از آن به تفصیل در سوره‌های متوسط و طولانی تشریح شد­اند. لذا پیامبر اکرم9 هر یک از تازه مسلمانان را نزد یکی از صحابه می­فرستاد، تا به او تعدادی از سوره­های مفصلات را تعلیم دهد. یکی از بهترین روش‌های تعلیم محتوای قرآن به نسل نونهال و عموم مردم نیز استفاده از همین شیوه است. این گروه سنی دارای شبهه نیست، موانع و سؤال‌های بزرگ‌ترها، و حوصلۀ بیانات طولانی و مجادله­ها را ندارد. چه روشی بهتر از بیان سوره­های مفصّلات می­توان برای آشناکردن این گروه با محتوا و پیام­های دینی اتخاذ کرد؟